Kapliczka św. Barbary

Materiał w całości pochodzi z publikacji pt. „Parafia w Krywałdzie 1921 – 2006”
wydanej w 2006 roku, autorstwa Marii Grzelewskiej i Jana Furgoła.

Ważniejsze wydarzenia z historii świątyni w Krywałdzie w latach 1921–2006

1921 r. W byłej cechowni krywałdzkiej prochowni, po tragicznych eksplozjach w latach 1920 i 1921 zaczęto odprawiać regularnie nabożeństwa dwa razy w miesiącu (nabożeństwa odprawiał ks. Paweł Staffo z Wilczy);

1922 r. Nastąpiła likwidacja seminarium nauczycielskiego w Pilchowicach. Kaplicy w Krywałdzie podarowano ornaty z tegoż seminarium;

1927 r. Niedzielne Msze. Św. i nabożeństwa liturgiczne sprawowali duchowni z kościoła p.w. św. Wawrzyńca później z kościoła p.w. św. św. Cyryla i Metodego w Knurowie. Posługa duszpasterska obejmowała również obchód kolędowy (do 1966 roku);

1 września 1966 r. Ks. Tadeusz Milik został rektorem stacji duszpasterskiej w Krywałdzie (do grudnia 1974 roku);

1968-1969 Realizacja postanowień Soboru Watykańskiego II; wymiana ołtarza głównego zgodnie z jego przepisami;

1973 r. Pierwsze misje św. w Krywałdzie. Kolejne misje św. miały miejsce w 1983 i 1993 roku;

29 listopada 1974 r. Ks. Marian Śliwiński został rektorem stacji duszpasterskiej;

6 marca 1981 r. Erygowana została samodzielna parafia p.w. św. Antoniego Padewskiego i św. Barbary. Proboszczem mianowano ks. Mariana Śliwińskiego dekretem ks. Biskupa ordynariusza Herberta Bednorza z dnia 14 marca 1981 roku;

16 marca1986 r. Wizytacja kanoniczna ks. Biskupa Czesława Domina;

16 czerwca 1986 r. Proboszczem parafii został ks. Stefan Gruszka. Ks. Marian Śliwiński został proboszczem parafii św. Józefa w Sadowie;

29 września 1991 r. Wizytacja kanoniczna ks. Biskupa Janusza Zimniaka;

4 listopada 1993 r. Poświęcenie dzwonów: Św. Antoni, Św. Barbara, Św. Józef przez ks. arcybiskupa Damiana Zimonia;

29 marca 1996 r. Wizytacja kanoniczna ks. biskupa Gerarda Bernackiego;

3 października 1997 r. - Peregrynacja kopii obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej w naszej parafii;

10 czerwca 2000 r. Czterdziestolecie kapłaństwa ks. Stefana Gruszki;

17 czerwca 2001 r. Uroczystości odpustowe połączone z 80-leciem istnienia świątyni i 20-leciem parafii w Krywałdzie;

30 lipca 2001 r. Sporządzenie aktu notarialnego. Wynika z niego, że daruje się parafii na zasadzie wieczystego użytkowania całości budynku w którym znajduje się kościół oraz grunt o łącznej powierzchni 1722 m2

4-5 kwietnia 2003 r. Wizytacja kanoniczna ks. Biskupa Stefana Cichego;

26 lipca 2003 r. Przejście na emeryturę proboszcza ks. Stefana Gruszki (17 lat był proboszczem w Krywałdzie); Dekretem ks. Arcybiskupa Damiana Zimonia, proboszczem został ks. Marek Kamieński.

Wstęp

Od 1599 roku dla licznych pokoleń mieszkańców Krywałdu najbliższą świątynią był modrzewiowy kościółek p.w. św. Wawrzyńca w Knurowie. Obecny kościół parafialny w Krywałdzie był w latach 1908 – 1921 cechownią fabryki prochu. Po dwóch tragicznych eksplozjach, w lipcu i grudniu 1921 roku, mieszkańcy Krywałdu i pracownicy prochowni zaczęli domagać się odprawienia nabożeństwa liturgicznego i żałobnego w budynku cechowni.

W niemieckojęzycznym tygodniku „Kleine Knurower Nachrichten” czytamy: „We wtorek około godziny 11:00 przed południem nastąpiła silna eksplozja. Dym unoszący się na wysokość około 100 metrów dał znać, że w sąsiednim Krywałdzie stało się straszne nieszczęście. Nie przypuszczano, że okaże się ono tak wielkie. Straty materialne wynosiły wiele milionów marek. Pociągnęło ono również za sobą 19 ofiar śmiertelnych. Wiele osób było również rannych”.

W tym dniu zginęli: Ludwik Baluch, Izydor Biskup (lat 22), Ignacy Bonk (lat 35), Agnieszka Czuga (lat 21), Franciszek Grzelak (lat 23), Franciszek Henel (lat 40), Franciszek Jendryka (lat 55), Jan Kapol (lat 32), Franciszek Kowalski, Paweł Malcherek (lat 65), Hugo Noszka, Rafał Piontek (lat 22), Ludwik Podleśny, dr Jerzy Ponndorf, Jan Schmidt (lat 42), Józef Skarodek, Katarzyna Śmieja (lat 21), Wiktor Szendzielorz (lat 20), Józef Zaik (lat 22).

Po eksplozji zwłoki pracowników fabryki prochu złożone zostały w ówczesnej cechowni, dziś kościele parafialnym p.w. św. Antoniego z Padwy.
Trumny ustawiono w dwóch rzędach, przyozdobiono wieńcami i kwiatami. W piątek, 29 lipca 1921 roku odbyły się w tejże cechowni ceremonie żałobne, którym przewodniczył ks. Jan Gladisch.

Ks. Alojzy Koziełek w książce „Knurów i Krywałd. Kronika na tle historii ziemi gliwickiej” pisze, że eksplozja ta zaliczana była do największych, jakie wydarzyły się na świecie w tego typu fabryce prochu.
Tego samego roku, (13 grudnia 1921 r.) doszło do drugiej eksplozji, w której śmierć poniosło kolejnych pięciu pracowników. Byli to: Franciszek Bawoł, Jan Cupok, Sylwester Faber, Juliusz Kroczek, Józef Rozin.
W ten sposób rozpoczęła się nietypowa historia najpierw kaplicy, później zaś kościoła parafialnego w Krywałdzie, urzędowo erygowanego dopiero po 60 latach od tamtych tragicznych wydarzeń w lipcu i grudniu 1921 roku !
Życie religijne mieszkańców Krywałdu jeszcze przed 1921 rokiem było związane z kapliczką p.w. św. Barbary.

Symbole i obiekty kultu religijnego na terenie parafii

Kapliczka p.w. św. Barbary

Pierwszą budowlą sakralną w Krywałdzie była wystawiona w 1887 roku kapliczka p.w. św. Barbary. Kapliczkę ufundowała ówczesna właścicielka prochowni, Paulina Gűttler z domu Kaufmann. Fundatorka w 1889 roku sporządziła dokument, w którym pisała: „Ja, Paulina Gűttler, właścicielka prochowni w Krywałdzie rozważając, że w naszych czasach materializm zabójczy dla życia duchowego rozwija się coraz bardziej i grozi podkopywaniem życia religijnego stanu robotniczego, wybudowałam kaplicę dla moich katolickich robotników w Krywałdzie. Obecność tej kaplicy niech przypomni im cokolwiek obecność Boga Wszechmocnego, obowiązki wobec Niego, znikomość świata i odpowiedzialność wobec Stwórcy. Niech się zgromadzą w kaplicy w niedziele i święta po południu i odprawią różaniec i inne modlitwy. Tę kaplicę funduję z gruntem, na którym stoi, dla rzymsko-katolickiej gminy Krywałd i oprócz tego ofiaruję kapitał 600 marek na godne utrzymanie kaplicy”.
Z dokumentu fundacyjnego wynika, że nie odprawiano w kaplicy mszy św., jedynie niedzielne i świąteczne nabożeństwa popołudniowe. Parcelę pod budowę kupiono od rodziny Paszków. Nie znamy ani projektanta, ani wykonawcy tej neogotyckiej budowli, wybudowanej z czerwonej, glazurowanej cegły.

Krywałdzką kapliczkę poświęcono patronce dobrej śmierci św. Barbarze, czczonej przez ludzi narażonych na nagłą śmierć. Św. Barbara jest patronką górników; była również patronką przedwojennej „Lignozy” (po II wojnie „Lignoza” przemianowana została na „Wytwórnię Materiałów Wybuchowych i Tworzyw Sztucznych”, natomiast od 1971 roku przyjęła nazwę „Zakłady Tworzyw Sztucznych „Krywałd – Erg”).
Według legendy św. Barbara była córką bogatego człowieka. O jej rękę starało się wielu kandydatów, lecz ona odrzuciła wszystkie propozycje, przyjęła chrześcijaństwo i złożyła ślub dozgonnej czystości. Kiedy dowiedział się o tym ojciec, uwięził córkę w wieży; dlatego też święta w ikonografii przedstawiona jest obok lub na tle wieży.

Barbara przedstawiana jest w stroju królowej z koroną na głowie, by podkreślić jej szlachetne pochodzenie. W ręku trzyma palmę lub kielich z Najświętszym Sakramentem. Czczona jest również przez hutników, marynarzy, rybaków, żołnierzy.

Wewnątrz kaplicy znajdowały się figury przedstawiające świętych: Józefa, Piotra i Floriana. Każdy z tych świętych reprezentuje bardzo istotne wartości, którymi powinni kierować się wszyscy wierni. Niestety, latem 2005 roku dokonano włamania do kapliczki, złoczyńcy częściowo zdewastowali wnętrze zabierając elementy wystroju ołtarza, które stanowiły opisane wyżej trzy figury, cztery drewniane świeczniki oraz drewniany, stojący krzyż. Odnaleziono przez policję tylko świeczniki i krzyż, które przekazano na powrót parafii. Elementy te poddano renowacji. Figur nie odnaleziono.

Św. Józef nie był ojcem Pana Jezusa, ale jego troskliwym opiekunem. Pierwsze informacje o liturgii św. Józefa pochodzą z IV wieku z klasztoru św. Saby w Jerozolimie. Do mszału rzymskiego wprowadził to święto papież Sykstus IV w 1479 roku, a papież Grzegorz XV (1621-1623) rozszerzył je na cały Kościół.

Św. Piotr-Apostoł. Jego imię właściwe brzmiało Szymon czyli Skała. Św. Piotr pochodził z Betsaidy, miejscowości położonej nad Jeziorem Genezaret. Pan Jezus uczynił Piotra swoim następcą. Po śmierci Chrystusa na Piotra uderzyli Żydzi. Został pojmany i cudem uratowany. Osiadł w Rzymie, gdzie poniósł śmierć męczeńską na krzyżu za panowania cesarza Nerona około 64 roku.

Św. Florian – według osiemnastowiecznych żywotów świętych, był oficerem rzymskim, stacjonujących w Mantem, w pobliżu miejscowości Krems. Kiedy cesarz Dioklecjan rozpoczął prześladowania Kościoła, Floriana uwięziono i po okrutnych torturach utopiono w rzece. Miało to się stać 4 maja 304 roku. Ikonografia polska najczęściej przedstawia św. Floriana jako rzymskiego oficera z naczyniem do napełniania wodą do gaszenia ognia lub wprost gaszącego ogień w czasie pożaru domów lub też kościoła. 3

Kapliczka p.w. św. Barbary nad wejściem głównym – portalem (obramowanie otworu drzwiowego, wspartego po bokach na dwóch przyporach) znajdują się dwa pinakiele.
W górnej części nad wejściem do kapliczki dobudowana została dzwonnica, nad nią zaś umieszczony został krzyż.

Kapliczka p.w. św. Barbary ze względu na architekturę wpisana została do katalogu zabytków sztuki w Polsce.

Przed II wojną światową każdego dnia o godzinie 1800, z wieży kapliczki odzywał się dzwon. Dzwonnikiem był Mikołaj Szyma. Prace porządkowe wokół kapliczki św. Barbary wykonywały pracownice z „kolony placowej” mistrza Wagnera.

W 1994 roku przeprowadzono remont kapliczki, wokół zamontowano płotek oddzielający kapliczkę od chodnika.

Pod koniec lat dwudziestych XX stulecia, niedzielne msze św. odprawiane nabożeństwa liturgiczne i odwiedziny duszpasterskie w Krywałdzie przejęli księża z kościoła p.w. św. Wawrzyńca, później zaś z kościoła p.w. św. św. Cyryla i Metodego w Knurowie (budowanego w latach: 1937 – 1952).

Co niedzielę o godzinie 900 odprawiana była msza św., w świątyni, która nie była jeszcze kościołem parafialnym w Krywałdzie.

Krzyże przydrożne w granicach administracyjnych parafii Krywałd

Religijność, przywiązanie do wiary mieszkańców Krywałdu wyrażała się również w stawianiu na terenie swych posesji już na początku XX wieku przydrożnych krzyży. Do dzisiaj parafia Krywałd ma ich najwięcej spośród trzech pozostałych parafii w granicach administracyjnych prawie czterdziestotysięcznej gminy Knurów.

Prześledźmy więc historię krzyży przydrożnych w parafii Krywałd. Najstarszym krzyżem przydrożnym jest krzyż pochodzący z 1905 roku ustawiony przy ulicy Rybnickiej na posesji państwa Furgoł. Data została głęboko wyryta w drewnie w dolnej części Krzyża. Nad figurą Chrystusa znajduje się łukowaty daszek. Takiego elementu nie ma nad żadnym innym miejscowym krzyżem. Dolna część krzyża osadzona jest w grubszej, również drewnianej podstawie. Fundatorem krzyża był Franciszek Bonk.

Najbardziej okazałym jest krzyż przy ulicy Powstańców 5. Wspomniany wcześniej Franciszek Bonk otrzymał zgodę na jego postawienie od ówczesnego właściciela gruntu Piotra Gołysia. Kamienny krzyż wykonany z białego piaskowca, postawiony został w 1908 roku. Na postumencie znajduje się napis: „Franciszek i Rozalia Bonkowie i Julia Bonk”. W górnej części Męka Pańska, we wnęce zaś Matka Boska Bolesna ze skrzyżowanymi rękoma; poniżej zaś inskrypcja modlitwy: „Kłaniamy się Panie Jezu Chryste i błogosławimy Tobie, żeś przez krzyż i mękę Twoją odkupił świat. Matko nasza miłosierna, któraś nad krzyżem syna swego stała troskliwa, bądź nam w godzinie śmierci”.

Krzyż przydrożny otoczony jest częściowo niskim ogrodzeniem w postaci kutego ze stali płotka. Najstarsi mieszkańcy Krywałdu wspominają, że fundator krzyży, Franciszek Bonk był bardzo pobożnym i bogobojnym człowiekiem.

Przy ulicy Zwycięstwa znajduje się figurka św. Jana Nepomucena. Święty trzyma w prawej ręce mały krzyżyk z ukrzyżowanym Chrystusem. Autor figurki, nieznany z imienia i nazwiska umieścił świętego na postumencie. Neogotycka figurka pochodzi z około 1910 roku. Obok świętego znajduje się nowy krzyż.

Na granicy Krywałdu i Kuźni Nieborowickiej dawniej prawdopodobnie znajdował się drewniany krzyż. Obecnie jest to krzyż wykonany z metalowych rur z postacią ukrzyżowanego Chrystusa. Nad Jego głową umieszczony jest skrót INRI. Nie znamy nazwiska fundatora krzyża.

Przy skrzyżowaniu ulic: Rybnickiej i Michalskiego znajduje się drewniany krzyż .
Według relacji pana Waldemara Dyki jest to najstarszy krzyż w Krywałdzie. W latach 1870 – 1880 obecna ulica Rybnicka była drogą o nawierzchni gruntowej, łączącą Pilchowice z Knurowem. Po jej obydwu stronach rósł gęsty lat. Około 1892 roku utwardzono drogę i wykopano rowy. W czasie kopania rowów znaleziono trzy ludzkie szkielety. W pobliżu miejsca, na którym znaleziono jeden ze szkieletów, ówczesny właściciel gruntu Karol Dyka polecił na zbożną pamiątkę ustawić nieduży, drewniany krzyż.

Z relacji mieszkańców wynika, że droga Pilchowice – Knurów była dość często uczęszczanym, biegnącym przez las traktem, na którym grasowali rabusie. Odkryte ludzkie szczątki świadczyć mogą, że rabusie nie tylko kradli, ale też dokonywali zabójstw.
Analizując i opisując historię krzyży przydrożnych, nie wolno zapomnieć o pomniku – nagrobku, który znajduje się z lewej strony kościoła p.w. św. Antoniego na dziedzińcu kościoła z odnotowanymi nazwiskami osób, które zginęły w lipcu i grudniu 1921 roku w krywałdzkiej fabryce prochu:

A oto treść: „Jan Schmidt, werkmistrz, lat 47, Ignacy Bąk, robotnik, lat 35, Katarzyna Śmieja robotnica, lat 21 - zmarli 26.07.1921 roku, później zaś: „Sylwester Faber, robotnik, lat 41, Juliusz Kroczek, lat 33 - zmarli 13.12.1921 roku. Na zbożną pamiątkę pracowników Lignozy w Krywałdzie, którzy ulegli nieszczęśliwym wypadkom.

W dolnej części nagrobka umieszczono płaskorzeźbę z głową ukrzyżowanego Chrystusa w cierniowej koronie. W okresie kontrreformacji Kościół wykorzystał kult świętych, a z dziedzin sztuki szczególnie rzeźbę. Od tego czasu figury Męki Pańskiej nie były tylko fragmentem wystroju wnętrz budowli sakralnych, ale zaczęto je ustawiać na zewnątrz, a następnie przy drogach.

Na uwagę zasługuje również fakt istnienia w krywałdzkim lesie opodal siedziby koła łowieckiego „Cyranka” małej kapliczki św. Huberta. Kapliczka stanowi wydrążoną w pniu drzewa wnękę z umieszczonym w niej obrazkiem świętego Huberta – patrona myśliwych i leśników. W dniu 11 listopada 2004 roku, wspomniane koło łowieckie obchodziło rocznicę 50 – lecia swego istnienia. W związku z tym w naszym kościele odbyła się uroczysta Msza Święta z udziałem ks. biskupa Stefana Cichego, który dokonał poświęcenia kapliczki.

Ponadto przy ul. Rybnickiej na posesji państwa Kulik tuż przy ogrodzeniu znajduje się kapliczka z wizerunkiem św. Alojzego który trzyma w lewej ręce ludzką czaszkę. Z przekazu gospodarza posesji Pana Krzysztofa Kulika wynika, ze kapliczke postawiono na przełomie XIX XX wieku, dla upamiętnienia tragicznych wydarzeń które miały miejsce na drodze, kiedy to zginęli w tym miejscu ludzie. Pod wizerunkiem świętego znajduje się napis „Błogosławieni czystego serca albowiem oni Boga oglądać będą”.

Również na kilku starych budynkach w naszej parafii budowniczowie umieścili ongiś w górnej części ściany szczytowej krzyż wyeksponowany z cegły z której budowany był cały budynek.

Wszystkie wymienione elementy architektury sakralnej na terenie naszej parafii stanowią do dziś nie tylko symbole kultu religijnego, ale są otoczone przez parafian pieczołowitą dbałością i starannością o ich właściwy stan techniczny i estetyczny. Wszystkie są okresowo malowane, odnawiane i przyozdabiane bukietami kwiatów. Wynika to z wielkiego przywiązania do tradycji w tej części miasta, gdzie większość to wielopokoleniowa ludność, która ma rdzenne śląskie korzenie, nacechowane szacunkiem do Boga, kościoła, rodziny i tego co pozostawili po sobie nasi przodkowie.

Literatura

1. Archiwum parafii p.w. św. Antoniego z Padwy w Krywałdzie:
   ◦ Kronika parafii p.w. św. Antoniego z Padwy, część I;
   ◦ Kronika parafii p.w. św. Antoniego z Padwy, część II (od adwentu 1999 roku), rękopis;
   ◦ Pismo Kurii LK – VI – 670/66;
2. Kalendarz Ligi Katolickiej z 1939 roku;
3. Katalog archidiecezji katowickiej. Kuria Metropolitalna w Katowicach. Katowice 1995;
4. Katalog zabytków sztuki w Polsce, tom IX. Województwo katowickie, zeszyt 11. Instytut Sztuki Polskiej akademii Nauk, Warszawa 1964;
5. Koziełek Alojzy: Knurów i Krywałd. Kronika na tle historii ziemi gliwickiej. Katowice1937;
6. Miasto Knurów. Inwentaryzacja krajoznawcza województwa katowickiego. Zeszyt 12. Regionalna pracownia krajoznawcza. Katowice 1994;
7. Prasa:
   ◦ „Gość Niedzielny”, nr 18 z 5 maja 1935;
   ◦ „Gość Niedzielny”, nr 39 z 27 września 1936;
   ◦ „Gość Niedzielny”, nr 27 z 8 lipca 2001;
   ◦ „Kleine Knurower Nachrichten”, nr 20 z 30 lipca 1921;
8. Zalewski W.: Święci na każdy dzień. Wydawnictwo Salezjańskie, Łódź 1982;
9. Zeszyty Knurowskie (w:) Maria Grzelewska. Parafia p.w. św. Antoniego Padewskiego, nr 11/1996 r.

Odsyłacze

1/ „Kleine Knurower Nachrichten”, 30 lipca 1921 r., nr 20.
2/ Alojzy Koziełek: Knurów i Krywałd. Kronika na tle historii ziemi gliwickiej. Katowice 1937, s. 79
3/ W. Zalewski: Święci na każdy dzień. Wydawnictwo Salezjańskie, Łódź 1982.
4/ Katalog zabytków sztuki w Polsce. Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, tom IX, województwo katowickie, zeszyt 11, powiat rybnicki, Warszawa 1964.
5/ Kalendarz Ligii katolickiej za 1939 rok, s. 35

Tekst przygotował i udostępnił – Jan Furgoł